Wstęp

Według źródeł biblijnych i Tradycji sakrament bierzmowania występuje w triadzie sakra­mentów chrześcijańskiego wtajemniczenia i pozostaje z nimi w ścisłym związku teologicznym. W stosunku do chrztu dopełniający i wzmacniający, jak mówi Tradycja, zachowując kolejność tych sakramen­tów według przesła­nek biblijnych (Dz 8,14–17; 2,38; 19, 5–6).

          Temat ten rozpatrzymy w trzech aspektach: w odniesieniu do gestów litur­gicznych – nałożenia rąk i namaszczenia, w odniesieniu do Ducha Parakleta oraz w relacji do chrztu i Eucharystii, właśnie jako przęsło prowadzące ochrzczonego do pełnego uczestnictwa w Eucharystii.

        1. Nałożenie rąk i namaszczenie

          Tradycja Apostolska Hipolita (III w.) przybliża dokładnie obrzęd consignatio, który polega na nałożeniu rąk i namaszczeniu olejem głowy na potwierdzenie przyjęcia daru wyrażonego pocałunkiem pokoju, czyli daru, który jest owocem zbawienia otrzymanego za pośrednictwem Ducha Świętego. W tradycji rzymskiej obrzęd nałożenia rąk pozostał dłużej jako jedyny znak sakramentu bierzmowania, bo aż do czasów sakra­menta­rza Gelazjańskiego. Niemal do czasów Grzegorza Wielkiego bierzmowania udzielano tylko przez nałożenie rąk i modlitwę wyrażającą przyjęcie Ducha Świętego. Natomiast namaszczenie włączono później.

          Ta ewolucja obrzędu, która ujawnia się w najstarszych źródłach liturgicznych, jakimi są sakramentarze, znalazła swoje odzwierciedlenie w pontyfikale z XII w., w którym umieszczono następującą formułę:

1. N. signo te signo crucis, confirmo te chrismate salutis, in nomine Patris....

Dlatego dokumenty Kościoła już śmiało stwierdzają na przełomie XII i XIII w., że bierzmowanie polega na nałożeniu rąk i namaszczeniu krzyżmem przez biskupa.

          Olej ten zwany chrisma był stosowany do namaszczania po chrzcie oraz w sakramencie bierzmowania. Od Soboru w Orange (441) jako olej krzyżma udzielany po chrzcie, natomiast w niektórych regionach jako chrismatis sacramentum używany był przy namaszczeniu w bierzmowaniu.

          a) Aromat krzyżma

                  Myron, inaczej krzyżmo jest mieszaniną olejku, balsamu i aromatu w odróżnieniu od oleju katechumenów, który nie zawiera ani balsamu, ani pachnideł. Tak więc istotą symbolu jest zapach, aromat. Jest on symbo­­lem Chrystusa na tyle, na ile dusza przyjęła Go na chrzcie.

Pseudo–Dionizy twierdził, że ten nadprzyrodzony "zapach" Boga Trójjedynego rozprzestrzenia dary rozumu, mocy i Boskiej rozkoszy. Woń, którą symbolizuje zapach, myron, jest wonią Chrystusa i promieniowaniem Jego Bóstwa, a namaszczenie zmysłów tą wonią oznacza przygotowanie do uczestnictwa w chwale Boga.

          Przez namaszczenie krzyżmem, człowiek staje się uczestni­kiem rzeczywistości tego namaszczenia. Zapach, myron, jako pochodny od namaszczenia, stanowi aluzję do Paschy Chrystusa i do wyrażenia czci wobec Jego mesjańskiej godności i Boskiej mocy objawionej w zwycięstwie nad śmiercią (por. J 12,3). Przez namaszczenie człowiek staje się uczestnikiem tej mocy, w którą wierzy, wyznając w Chrystusie Boga. Kolekta z Mszy przy udzielaniu bierzmowania wyraża prośbę do Boga Ojca, aby Duch przez namaszczenie umocnił bierzmowanych, czyli udzielił im Jego mocy:

Boże, ześlij na nas Twojego Ducha Świętego, abyśmy żyjąc w jednej wierze i umocnieni Jego miłością (fortitudo) stali się ludźmi doskonałymi na miarę pełni Chrystusowej.

          Fortitudo oznacza moc Boga, to, co emanuje z Niego jako chwała i potęga Bóstwa i co objawia się w dziełach Boga. Na tę emanację wskazuje symbol woni oleju krzyżma. Dotknięcie mocą Boga sprawia w człowieku kolejną przemianę, ale już nie tylko wewnętrzną tak jak to miało miejsce na chrzcie, kiedy przemiana dotyczyła tożsamości człowieka, ale przemiany serca (por. Ez 36, 25– 26; Rz 5,5; 8,11), która winna mieć swoje widoczne skutki również w postawie wobec "tego świata".

Owocem namaszczenia i umoc­nienia sakramentalnego ma być uczynienie bierzmowanych świadkami Chrystusa i udzielenie im mocy do pokonania wszelkich przeciwności. W tym sensie przez czynne przyjęcie mocy Chrystusa za pośrednictwem Ducha Świętego bierzmowany staje się wonią Chrystusa. Przyjmują tę woń chrześcijanie i sami stają się wonnością (por. 2Kor 2,14). Myron, jak mówią Konstytucje Apostols­­­kie, jest umocnieniem dla wyznawania wiary i zawiera wdzięczną woń Chrystusa, dzięki której i my stajemy się "miłą Bogu wonnoś­cią Chrystusa" (2Kor 2,15). Postawa bierzmowanego winna przyciągać i mówić o Chrystusie analogicznie do funkcji Ducha Parakleta wobec bierzmowanego.

          Tak więc człowiek, który stał się nowym stworzeniem pod wpływem przemieniającej mocy Boga, może otrzymać dalsze objawienie tej chwały w znaku sakramentalnej woni bierzmowania, którą symbolizuje myron. Duch chwały niejako buduje na tych fundamentach (rudimenta), jakie zostały położone w sakramencie chrztu. Ze względu na to, że zdolność percepcji jest jeszcze niedoskonała, a zaledwie podstawowa, fundamentalna i początkowa („zaczątki łaski”), człowiek nie dostępuje jeszcze komunii osobowej z Bogiem, ale otrzymuje na razie "zadatek Ducha", który daje poznanie i moc, a więc działa na najistotniejsze władze człowieczeństwa: rozum i wolę, poznanie i moc, proporcjonalnie do dyspozycyjności duszy.

          Wonny olej, którym ochrzczeni są namasz­czeni na zewnątrz wskazuje na namaszczenie wewnętrzne. Namaszczenie to czyni z człowieka ochrzczonego i oczyszczonego z grzechu pierworodnego świątynią Boga, Jego domem. Jest w pewnym sensie konsekracja człowieka, którego Bóg przeznacza na swoją własność i na znak tego faktu przyjęcia człowiek namaszczony wonnym olejkiem rozsiewa tą woń, pełni funkcję na podobieństwo chwały promieniującej z działającego Boga. Upodobnienie do Chrystusa w Jego misjach pasterskiej, prorockiej i kapłańskiej, które dokonuje się w bierzmowaniu, wynika z oświecenia rozumu i obdarowania mocą Boga w celu rzeczywistego naśladowania Chrystusa, a przez to uprawnionego zbliżania się do pełni chwały, która ogarnia i przemienia człowieka stopniowo.

          b) Poznanie w Duchu, czyli pascha wiary

          Namaszczenie w sakramencie bierzmowania, oznacza akt upodobnienia człowie­ka do Chrystusa. To upodabnianie do Chrystusa dokonuje się przez Jego poznawanie, a więc udział w Jego życiu, czyli przemienianie się i naśladowanie Ukrzyżowanego. Św. Paweł Apostoł wyraża to przez poznawanie chwały Bożej, czyli przemienianie się pod wpływem tej chwały i objawianie jej w swoim życiu (por. 2Kor 3,18).

          W namaszczeniu Duch, Paraklet dokonuje swoistej przemiany na dotych­czasowym poznaniu-wierze człowieka ochrzczonego. Wiara pozwala uznać za prawdę, natomiast Duch Święty dokonuje przemiany wiary w poznanie gnosis, swoiste poznanie wiarą, a zatem nie tylko uznanie za prawdę, ale duchowe rozumienie tej prawdy. Duch Paraklet pełni w namaszczeniu rolę "pouczającą" (por. J 14,26; 16,13). Owa pascha dokonana na wierze dzięki ingerencji Ducha jest prawdziwą mądrością, która przenika głębokości Boga samego (por. 1Kor 2,10), jej treść przenika nauka Chrystusa interpretowana przez Ducha Prawdy.

          Mądrościowy wymiar namaszczenia w sakramencie bierzmowania ukazuje modlitwa Kolekty z Mszy przy udzielaniu bierzmowania:

Boże, nasz Ojcze, niech Pocieszyciel, Duch Święty, który pochodzi od Ciebie, oświeci nasze umysły i doprowadzi nas do pełnej prawdy, zgodnie z obietnicą Twojego Syna.

Zdobywanie tej mądrości i poznanie, o jakim mówi obrzęd, jest doświadczeniem chwały Bożej, ale tylko w pewnym stopniu, bo mądrość jest jedynie odblaskiem chwały. Pociągnięcie do Boga przez "woń poznania" jest darem Chrystusa w Duchu Świętym, w celu przygotowania na spotkanie z Bogiem w Eucha­rystii.

        2. Dopełniająca rola namaszczenia (perficere, confirmare)

Bierzmowanie zostało przez Tradycję nazwane sakramentem  "dopełniającym", a działanie tego sakramentu - "dopełnianiem". Obrzęd bierzmowania wyraża ten fakt terminem perficere. Polskie tłumaczenie tego zdania jest neutralne, w stopniu podstawowym – po prostu "upodobnienie do Chrys­tusa": Najmilsi, prośmy Boga Ojca wszech­mogącego, aby łaskawie zesłał Ducha Świętego na tych nowo ochrzczo­nych. Niech Duch Święty umocni ich swoimi obfitymi darami i przez swoje namaszczenie upodobni do Chrystusa, Syna Bożego.

          Sama nazwa confirmatio sugeruje istnienie wcześniejszego stanu, który nie jest jeszcze wystarczająco dojrzały. Odrodzony "z wody i z Ducha" otrzymuje dary dopełniające dojrzałość ucznia Chrystusa. Od pierwszych wieków chrześcijaństwa wiadomo było, że to "pono­wne tchnienie Ducha Świętego" sprawia udoskonalenie i uaktywnienie tych darów, które zostały wszczepione w duszy na chrzcie. Pseudo-Dionizy mówi, że udoskonalenie dotyczy tego daru, który człowiek otrzymuje w świętym narodzeniu z Boga, czyli daru otrzymanego na chrzcie świętym. Tradycja wschodnia rozróżniała ten fakt wyraźnie rozumiejąc chrzest jako duchowe narodzenie, a bierzmo­wanie jako sakrament duchowego postępu. Bierzmowanie udoskonala i rozwija to, co zostało zapoczątkowane na chrzcie..

          Chrzest i bierzmowanie uzupełniają się w ten sposób, że na chrzcie przechodzimy przez śmierć Chrystusa do życia w Nim, jesteśmy włączeni przez Chrystusa w Jego istnienie, tak że stajemy się nowym stworzeniem.

          W bierzmowaniu Duch Święty sprawia nasze ożywienie i czynne włączenie się w życie Boga. W chrzcie człowiek zostaje powołany, przez bierzmowanie zostaje posłany: otrzymuje zadanie, misję i moc do jej wypełnienia. Dopełniająca rola bierzmowania polega na wzmocnieniu życia nadprzyrodzonego otrzymanego na chrzcie. Chrzest Chrystusowy, który Ewangelia określa jako chrzest "z wody i z Ducha" (por. J 3,5; 1,33) jest lapidarnym ujęciem teologicznej więzi dwu sakramentów wtajemniczenia. Chrzest daje obietnicę i predyspozycje do zbawienia, natomiast bierzmowanie zapoczątkowuje to zbawcze dzieło w człowieku, podobnie jak wydarzenia Pięćdziesiątnicy.

3. Rola Ducha Parakleta w sakramencie bierzmowania

          Liturgia bierzmowania jest sakramentalnym uobecnieniem tajemnicy zesłania Ducha Świętego na Apostołów. Dzięki temu Misterium i w ramach tego Misterium Duch Święty wspomaga starania nowego człowieka w pokonywaniu przeszkód w postaci pokus i ograniczeń stanu doczesnego oraz wzroście duchowym ku pełni nowego człowieka. Podtrzymuje go w stanie zmagań duchowych na pozycji zwycięzcy w Chrystusie. Świadczy o tym kilka wybranych perykop biblijnych:

Obleczcie pełną zbroję Bożą, byście mogli się ostać wobec podstępnych zakusów diabła [...] Stańcie więc [do walki] przepasawszy biodra wasze prawdą i oblókłszy pancerz, którym jest sprawiedliwość, a obuwszy nogi w gotowość [głoszenia] dobrej nowiny o pokoju. W każdym położeniu bierzcie wiarę jako tarczę, dzięki której zdołacie zgasić wszystkie rozżarzone pociski Złego. Weźcie też hełm zbawienia i miecz Ducha, to jest słowo Boże. (Ef 6, 11. 13-17)

Walcz w dobrych zawodach o wiarę, zdobądź życie wieczne. (1 Tm 6, 12)

Weź udział w trudach i przeciwnościach jako dobry żołnierz Chrystusa Jezusa. (2 Tm 2, 3)

Duch Paraklet przychodzi z pomocą ludzkiej słabości (Rz 8, 26), wspomagając swoimi darami, które są darami mesjańskimi, określanymi ogólnie mianem pokoju. Dar ten jest znakiem zwycięstwa Chrystusa nad przeciwnościami grzesznej natury ludzkiej (por. J 16, 33), dążącej do tego, czego chce ciało. Jest znakiem pełnego pojednania z Bogiem i w wyniku tego  pojednania także harmonii z całym stworzeniem, czyli pokój między ludźmi i wobec stworzonego środowiska. Kto przyjmuje Ducha Świętego, ten obfituje w dary mesjańskie: Owocem zaś ducha jest: miłość, radość, pokój [...] (Ga 5, 22). Dar pokoju nie jest z tego świata (por. J 14, 27), lecz należy do dóbr eschatycznych, najbardziej kluczowych w historii zbawienia. To zakorzenienie w mesjańskim pokoju Chrystusa, wprawdzie jeszcze przez liturgię, ale nie mniej realne, oznajmia formuła Pax tibi, będąca echem ewangelicznej formuły Chrystusa Zmartwychwstałego (eirene hymin - J 20, 21).

W formule bierzmowania, zaraz po udzieleniu „znamienia daru Ducha Świętego” i namaszczeniu krzyżmem, występuje zwrot „Pokój z tobą”, na co bierzmowany odpowiada „I z duchem twoim”. W dawnym rytuale zamiast gestu pocałunku pokoju biskup lekko uderzał bierzmowanego w policzek. Gest ten sugerował udzielenie mocy do znoszenia prześladowań z powodu Chrystusa. Udzielenie Ducha stanowi więc pokrzepienie serca w godzinie próby, czyli w życiu doczesnym: „Jeżeli złorzeczą wam dla imienia Chrystusa, szczęśliwi będziecie” (1 P 4, 14).

4. Atrybuty

a) Duch chwały (1P 4,14)          

          Określeniem biblijne "Duch chwały" pochodzi z Listu św. Piotra (1P 4,14), gdyż w tekstach liturgicznych nie znajdujemy podobnego określenia.

          "Chwała" jest kategorią na wskroś eschatologiczną, właściwością Boga i istotnym atrybutem Jego Bóstwa. Bóg przebywa w chwale (J 17,5), a kiedy Syn Boży stał się człowiekiem w Jezusie Chrystusie, Boska chwała przejawiała się w Nim i w Jego czynach, a szczególnie w zmartwychwstaniu.

          O tym, że Duch jest nierozerwalnie złączony z chwałą, ponieważ sam jest Bogiem i że Jego działanie jest konieczne w upodabnianiu do Chrystusa, świadczy tekst proroka Ezechiela o tchnieniu Ducha, które "czyni serce nowym". A więc przyjęcie Ducha ma działać przemieniająco i twórczo (por. Ez 33,32).

                  Duch chwały jest więc przede wszystkim tym, który podtrzymuje w łączności z uwielbionym Kyriosem, "Panem chwały" i pozwala na pełne rozumienie prawdy mesjańskiej objawianej nie tylko w kerygmacie, ale w sposób egzystencjalny w liturgii Kościoła.

          Obrzęd namaszczenia Duchem Świętym w sakramencie bierzmowania wyraża tym samym prawdę o tym, że przyjęcie znamienia, signaculum Ducha Świętego, jest niejako pasowaniem na rycerza, żołnierza Chrystusowego, który otrzymuje dar pokoju mesjańskiego, pokój nie z tego świata (por. J 14,27), ale pokój zakorzeniony w zwycięstwie Chrystusa i w Nim samym jako chwalebnym tryumfatorze. To zakorzenienie w eschatonie, na razie jeszcze sakramentalne, a nie mniej realne, sygnalizuje formuła Pax tibi, będąca wiernym echem ewangelicznej formuły (J 20,21).

                  Duch, za którego sprawą Chrystus dokonuje stopniowego przemieniania serca człowieka i przebóstwienia ludzkiej natury na obraz i podobieństwo swoje, jako Duch chwały udziela człowiekowi bierzmowanemu specjalnych darów, które wyrażają skutki chwały eschatologicznej działającej w duszy człowieka i uzdalniają do pełniejszego uczestniczenia w dobrach przyszłych już tu na ziemi we właściwym dla tej kondycji stopniu.

          b) Duch łaski (Hbr 10, 29)

          Teksty Obrzędu bierzmowania mówią, że Duch Święty obdarowuje bierzmowanego w różnorodny sposób. Duch udziela darów (por. Iz 32, 15-17; 44,3-5; Ez 37,5; 1Kor 12,4n) w ramach łaski Bożej, jak to najczęściej ukazują teksty Obrzędów poszczególnych sakramentów. Łaska jako stan wynikający z Bożej dobroci i hojności umożliwia zbawcze działanie Ducha na człowieka, a jednocześnie stwarza w człowieku optymalną postawę dyspozycyjności i gotowości na przyjęcie Boga. Ewangelia Janowa zarysowuje dwie podstawowe funkcje Ducha Parakleta jako Szafarza darów łaski:

– funkcja pouczająca (14,26; 16,12–13), skierowana na ludzki rozum, polega na wyjaśnianiu objawienia dokonanego w Chrystusie w świetle paschalnej ekonomii zbawienia. Na tym polegają przeznaczone na eon mesjański czynności Parakleta, jak: "nauczanie", "przypominanie" (J 14,26) oraz "doprowadzanie do całej prawdy" (J 16,13).

– funkcja egzystencjalna, skierowana na wolę człowieka, polega na umożliwianiu pełnego uczestnictwa w życiu Chrystusa uobecnianym w liturgii i pobudzaniu do dawania świadectwa obecnemu Bogu, czyli objawianiu Jego chwały i doprowadzaniu do tej chwały.

          Duch Paraklet jest Promotorem nowego kultu i jako "Duch łaski" Szafarzem dóbr zbawczych. Przybliżanie chwały przez Ducha polega na tym, że odsłania On plan zbawienia Ojca, a więc Jego chwałą w zamyśle i w wydarzeniu odkupienia po to, by możliwość dojścia do niej stała się dostępna w sposób sakramentalny dla każdego i doprowadziła do pełnego uczestnictwa w "chwale przyszłego wieku". Nowotestamentalne "wylanie Ducha" (por. Jl 3,1-2; Rz 5,5) przede wszystkim przyczynia się do otrzymania mocy doprowadzającej do poznania i wyznania Chrystusa oraz przygotowuje do spotkania z Jego Osobą w sposób substancjalny w Eucharystii.

5. Funkcje Ducha Parakleta

a) Umocnienie darami

Modlitwa przy nałożeniu rąk w sakramencie bierzmowania mówi, że w tym sakramencie Duch Święty swoimi darami umocni człowieka odrodzonego na chrzcie. Interesuje nas teraz to wydoskonalenie skutków chrztu przyczyniające się do ukierunkowania na życie wieczne, na rzeczywistość eschatyczną. Dary, którymi obdarza Duch Paraklet, są udzieleniem i przybliżeniem człowiekowi darów wysłużonych przez Chrystusa. Najpierw mówi o tych darach prorok Izajasz w kontekście namaszczenia Duchem:

Wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści się odrośl z jego korzenia. I spocznie na niej Duch Jahwe, duch mądrości i rozumu, duch rady i męstwa, duch wiedzy i bojaźni Jahwe. (Iz 11, 1-3)

            Te właśnie uzdolnienia (dary) przekazane przez Ducha pozwalają doświadczać przedsmaku przyszłej chwały, czyli życia według Ducha w Królestwie Bożym (por. Rz 14, 17; Ga 5, 22; 1 Tes 1, 6).

Otóż myśmy nie otrzymali ducha świata, lecz Ducha, który jest z Boga, dla poznania darów Bożych. (1 Kor 2, 12)

Zostaliście naznaczeni pieczęcią Ducha Świętego, który był obiecany. On jest zadatkiem naszego dziedzictwa w oczekiwaniu na odkupienie, które nas uczyni własnością Boga... (Ef 1, 13-14)

            Duch Paraklet jako jedyny - dar tego sakramentu spełnia w nim dwie podstawowe funkcje wobec człowieka. Są nimi: pouczenie i jego konsekwencja, jaką jest pragnienie komunii z Chrystusem, czyli dążenie do relacji eschatycznej, trwającej na wieki. Teologia tych czynności przedstawiona została w Ewangelii Janowej. Siedem poruszonych tam funkcji Ducha Świętego można ująć właśnie w te dwie grupy zadań wobec człowieka: oświecenie i ukierunkowanie na komunię z Bogiem.

b) Oświecenie przez Ducha Świętego

Ta aktywność Ducha Parakleta skierowana jest na poznanie Prawdy, jaką jest Chrystus (por. J 14, 6). Tylko Duch Święty przenika głębokości Boga samego (por. 1 Kor 2, 10) i odsłania Boski, a nie jedynie doczesny wymiar Prawdy. Jest On nazwany Duchem Prawdy (J 14, 17; 15, 26), bo wprowadza w Misterium Chrystusa i Kościoła zgodnie z nową ‘inteligencją” według Ducha. Niektórzy teologowie określają tę zdolność pojmowania Objawienia ‘inteligencją Prawdy’.

            Zgodnie z przekazem Jana Jezus mówi o Duchu Świętym w kontekście Ostatniej Wieczerzy, tworząc naturalne przęsło między własną realną obecnością w Eucharystii a funkcją Ducha Parakleta, który ma doprowadzać do całej Prawdy, jaką jest Chrystus. Specjalnie zastosowane określenia pomagają głębiej spojrzeć na działanie Ducha wobec Prawdy.

Oświecenie polega najpierw na pouczeniu: On was wszystkiego nauczy, (J 14, 26). Dla zrozumienia natury tej czynności pomocne są inne czasowniki z tej dziedziny, a odnoszące się do Ducha. Są nimi przypominanie i doprowadzanie do Prawdy. Jezus, zapowiadając przyjście Ducha Świętego zapewniał, że On, którego Ojciec pośle w imieniu Chrystusa przypomni wszystko, co On powiedział (J 14, 26). Przypominanie (mimneskomai, hypomimneskomai) będzie polegało nie na dosłownym odtworzeniu nauki Chrystusa w sensie jedynie werbalnym, ale w sensie aktualizacji tego „wszystkiego”, co już oznajmił Mesjasz (por. J 15, 15).

Rola Ducha Świętego nie wnosi więc nic nowego do Objawienia w sensie ilościowym, gdyż Syn Boży powiedział wszystko, ale w sensie jakościowym przez to, że pomaga je „zrozumieć” i przyjąć. „Jest to wciąż droga w głąb, a nie wszerz”. Owo wchodzenie w głąb jest podążaniem za Duchem, który przenika i zna głębokości Boga i jest jedynym mystagogiem, czyli przewodnikiem.

            Objawienie Boga, skierowane do grzesznego człowieka, napotyka na oczywiste trudności. Jawi się nam ono jako niepojęte, niezrozumiałe a nawet absurdalne. Oświecająca ingerencja Ducha nadaje rozumowi pojemność wiary, by mógł otworzyć się na swoisty, po ludzku biorąc paradoks Bożej prawdy i rozwiązywać go w świetle wiary, a nie metodą sylogizmów, które okazują się zbyt ciasne i zniekształcające dla prawdy Misterium.

Liturgia bierzmowania w swoim formularzu mszalnym  używa określenia „oświeceni” (illuminati) w znaczeniu skutku zjednoczenia z Bogiem, czyli komunii z Chrystusem, Światłością świata (por. J 9, 5). Kto prawdziwie jest posłuszny Duchowi Bożemu, ten znajdzie Chrystusa i przyjmie Jego światłość. Jedynie do tego Światła jako do Prawdy prowadzi Duch Paraklet.

Radujcie się w Panu wszyscy, którzy zostaliście oświeceni, skosztowaliście daru niebieskiego i staliście się uczestnikami Ducha Świętego. (por. Hbr 6, 4)

Albo:

Przystąpcie do Pana, a będziecie oświeceni, skosztujcie i zobaczcie, jak Pan jest dobry. (Ps 34, 6.9).