SŁUŻYĆ TYM DAREM,
JAKI KAŻDY OTRZYMAŁ

Program formacyjny służby liturgicznej

Wstęp

Dnia 27 listopada 2008 roku, podczas 346. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, biskupi przyjęli Dyrektorium duszpasterstwa służby liturgicznej. Nowy dokument, obowiązujący od tego czasu w polskich diecezjach i parafiach, „ma stanowić pomoc dla duszpasterzy i wiernych świeckich w lepszym rozumieniu funkcji liturgicznych oraz prowadzeniu formacji osób, które je spełniają” (Dyrektorium, nr 4).

Formacja służby liturgicznej czerpie swoją inspirację z samej liturgii. Wprowadza w misterium zbawienia, dokonujące się pod osłoną znaków, a także uczy przeżywać liturgię jako źródło i szczyt całego życia chrześcijańskiego. Osoby posługujące w liturgii powinny być wzorem dla wszystkich, którzy służą Bogu i ludziom. To prawdziwi „słudzy Boga”. Pełnią Jego wolę przy ołtarzu i w całym swoim życiu.

Dyrektorium DSL, mówiąc o formacji służby liturgicznej, najczęściej odwołuje się do słów z listu św. Piotra Apostoła: „Służcie sobie nawzajem tym darem, jaki każdy z was otrzymał” (1 P 4,10). Słowa te określają istotne elementy formacji posługujących w liturgii. Zmierza ona do odkrywania powołania, do poznawania osobistych talentów i służenia nimi braciom w codzienności życia, a także w liturgii, która jest szczytem i źródłem życia chrześcijańskiego.

            Fundamentem wieloletniego procesu wychowawczego jest słowo „służcie”. Chodzi o ewangeliczną postawę służenia Bogu i ludziom. Najdoskonalszy wzór takiej służby dał nam Chrystus, który nie przyszedł, aby Mu służono, lecz aby służyć (por. Mt 20,28). Wpatrujemy się również w Maryję, Służebnicę Pańską, która zawsze wiernie wypełniała wolę Boga. Jej „fiat” jest inspiracją i przykładem dla wszystkich członków Kościoła, a szczególnie dla tych, którzy siebie samych nazywają „sługami” („służba liturgiczna”). Kształtowanie postawy służby jest procesem trwającym przez całe życie. Ideał, dany nam przez Chrystusa, jest zaproszeniem do nieustannego przekraczania siebie, by coraz pełniej być w Nim i by On mógł być w nas.

            Kolejny aspekt formacji służby liturgicznej zawarty jest w wezwaniu, aby służyć Bogu i ludziom tym darem, jaki każdy otrzymał. Wysiłek wychowawczy prowadzi do uznania, że posiadane talenty otrzymaliśmy od Boga, aby służyć nimi braciom. Szczytem tej służby jest spełnianie funkcji liturgicznych, a jej zwyczajną formą jest spełnianie na co dzień woli Ojca.

Te ogólne założenia formacji służby liturgicznej, opisane w Dyrektorium DSL, zostają rozwinięte w niniejszym opracowaniu. Jest to Program formacyjny, będący ważnym narzędziem pomocniczym dla wszystkich prowadzących formację osób posługujących w liturgii. Zawiera on szczegółowe propozycje tematów rekolekcji i spotkań w parafii przeznaczonych dla służby liturgicznej, począwszy od kandydata, aż do ustanowionego lektora i akolity oraz ceremoniarza i animatora liturgicznego. Dla wszystkich wezwanych do posługiwania w liturgii proponowane są trzy cykle formacyjne. Każdy z nich ma u podstaw odniesienie do Eucharystii. Cykl pierwszy, przeżywany z dziećmi, odsłania przed uczestnikami formacji misterium zbawienia, uobecniane przy ołtarzu, cykl drugi, przeżywany z gimnazjalistami, pomaga głębiej wniknąć w misterium słowa, a cykl trzeci, proponowany młodzieży i dorosłym, dopełnia tę drogę inicjacji proponując drogę jeszcze pełniejszego zjednoczenia z Jezusem, przeżywanego w sakramentalnej komunii i owocującego wypełnieniem potrójnego posłannictwa w świecie. Po tych trzech cyklach, przeznaczonych dla wszystkich jest jeszcze dalsza formacja, dotycząca niektórych członków służby liturgicznej, wezwanych przez Boga do szczególnych zadań.

Taki „eucharystyczny klucz” formacji służby liturgicznej pomaga lepiej zrozumieć prawdę, że chrześcijanin wzrasta przez udział w misterium, które jest uobecniane w Eucharystii, rozwijane w roku liturgicznym i przemieniające całe życie. W ten sposób liturgia, a szczególnie Eucharystia, staje się w życiu człowieka prawdziwie „szczytem, do którego zmierza cała jego działalność i równocześnie źródłem, z którego wypływa cała jego moc” (po. Kl 10).

Zgodnie z programem przedstawionym w niniejszym opracowaniu zostaną przygotowane podręczniki dla prowadzących zespoły służby liturgicznej na różnych etapach formacji, a także odpowiednie pomoce dla uczestników spotkań.

Metoda formacji – Mistagogia

Zanim zostaną omówione kolejne etapy formacji służby liturgicznej, wydaje się konieczne zwrócenie uwagi na bardzo istotne elementy metody, którą w tej pracy wychowawczej należy stosować. Powinna to być w każdym przypadku mistagogia, a więc coś więcej niż nauczanie czy szkolenie. Mistagogia odsłania przed człowiekiem świat współpracy z Bogiem. Jest to metoda, której istotną cechą jest wprowadzenie w misterium. Chodzi przede wszystkim o misterium obecności i działania Chrystusa. Służba w liturgii jest udziałem w tym misterium, więc formacja służby liturgicznej musi mieć charakter odsłaniania przed kandydatami rzeczywistości, która kryje się poza zasłoną słów i znaków.

Zaproszenie – Wezwanie – Powołanie

Pierwszą prawdą, na którą należy zwrócić uwagę na każdym etapie formacji jest inicjatywa Boga, która poprzedza działanie człowieka. Słowa Chrystusa: „Nie wyście Mnie wybrali, ale Ja was wybrałem” (J 15,16), na swój sposób odnoszą się do wszystkich posługujących w Kościele. To jest Kościół Chrystusa, przez Niego utworzony, zrodzony z Jego męki i zmartwychwstania, napełniony przez Niego Duchem Świętym.

„Wymiar powołaniowy jest istotną cechą duszpasterstwa Kościoła i należy do jego natury” – pisze bł. Jan Paweł II. „Wynika to z faktu, że powołanie w pewnym sensie określa nie tylko działanie Kościoła, ale przede wszystkim jego najgłębszą istotę. Sama nazwa Kościoła, Ecclesia, wskazuje na jego wewnętrzny charakter powołaniowy; Kościół jest bowiem naprawdę «zwołaniem», społecznością ludzi wezwanych” (Adh. Pastores dabo vobis 34).

Prawda ta określa pierwszy aspekt metody działania Kościoła, zwanej mistagogią. Jest to uwrażliwianie na głos Chrystusa, który zaprasza, wzywa, powołuje. Trzeba o tej prawdzie mówić od samego początku, a potem, w miarę dojrzewania, coraz uważniej wsłuchiwać się w ten głos i coraz bardziej radykalnie iść za nim. W odniesieniu do dzieci mówimy bardziej o zaproszeniu niż powołaniu, choć w tych pierwszych doświadczeniach człowieka jest już ukryty zalążek powołania. Potem to doświadczenie się wzmacnia staje się wyraźniejszym wezwaniem do pójścia za Panem. Wtedy świadomość powołania rośnie. Jednak zazwyczaj dopiero w wieku dorosłym człowiek ma głębszą świadomość, czym jest powołanie i jak to powołanie odnosi się również do posługiwania w liturgii.

Od strony praktycznej uwzględniamy tę prawdę w programie formacyjnym w taki sposób, że na początku poszczególnych etapów wzrostu i dojrzewania duchowego, przypominamy prawdę o zaproszeniu, jakie Jezus do nas kieruje, o wezwaniu do pójścia za Nim, a także o powołaniu, które nam daje. Wprowadzanie w misterium osobistej relacji z Chrystusem zawiera w sobie również rodzaj weryfikacji. Osoby pragnące służyć Bogu i ludziom muszą przyglądać się intencjom, jakie nimi kierują, gotowości spełniania wymagań, które stawia Chrystus i gorliwości w modlitwie. Proces wzrostu jest równocześnie procesem wewnętrznego oczyszczenia, które otwiera człowieka na głębsze zjednoczenie człowieka z Chrystusem i jego Kościołem.

W świetle prawdy o pierwszeństwie działania Chrystusa w stosunku do naszej aktywności zrozumiałe jest również jednoznaczne wymaganie, aby każde spotkanie i każdy etap formacji rozpoczynać od modlitwy. Gdy grupa rozpoczyna nowy etap formacyjny i uczy się spełniania nowych zadań, modlitwa powinna być dłuższa i zawierać prośbę zarówno o rozeznanie Chrystusowego wezwania wobec poszczególnych osób, jak też o łaskę dobrego przygotowania się do jej spełniania.

Ten pierwszy etap wprowadzenia człowieka w misterium obecności i działania Chrystusa można nazwać ewangelizacyjnym. Chodzi w nim bowiem o pierwotny akt wiary, o osobisty zwrot do Chrystusa, o usłyszenie Jego głosu, o pogłębienie motywacji, która skłania kogoś do włączenia się w grono służby liturgicznej.

Trwanie – Wzrastanie - Dojrzewanie

Im głębiej ktoś przeżywa prawdę, że został zaproszony przez Chrystusa do czynnego zaangażowania w Jego Kościele, a więc zarówno w liturgii jak i w całości swego życia, tym bardziej zrozumiała staje się dla niego konieczność bycia w „szkole Chrystusa”.

Być w „szkole Chrystusa”

Apostołowie przebywali w niej trzy lata. W programie formacyjnym służby liturgicznej powracamy do tej „szkoły Chrystusa” w kolejnych etapach dojrzewania człowieka. Tak więc po okresie kandydatury jest to najpierw trzyletnia formacji dziecięca, potem trzyletnia formacja gimnazjalistów, następnie trzyletnia formacji młodzieżowa (także trzyletnia formacja dorosłych, jeśli nie przeżywali jej w wieku młodzieżowym), a w końcu trzyletnia formacja do najważniejszych posług dostępnych dla wiernych świeckich, a więc posługi lektora i akolity.

W ramach każdego z tych kilkuletnich cyklów formacyjnych członkowie służby liturgicznej są wprowadzani w kolejne funkcje. Każda z nich jest im ukazana w jej wielkości i pięknie, w jej znaczeniu dla całości celebracji liturgicznej i całości życia Kościoła, a także w konsekwencjach, jakie z tej funkcji wynikają dla poszczególnych osób.

Chrystus, który człowieka zaprasza do podjęcia określonych zadań, otwiera przed nim zawsze perspektywę doskonalenia siebie i pełnego zjednoczenia z Nim, jako prawdziwym Bogiem i prawdziwym Człowiekiem. Dlatego z przygotowaniem do pełnienia funkcji łączy się zawsze troska o całościowy rozwój człowieka. Jest to mobilizacja i pomoc w rozwoju takich postaw jak pracowitość, punktualność, ofiarność, koleżeńskość, umiejętność przebaczenia, aktywność, rozmodlenie i inne.

Trzy aspekty formacji

W tej całościowej formacji wyróżniamy trzy elementy. Pierwszy jest kształtowaniem świadomości i zdobywaniem wiedzy. Członek służby liturgicznej musi być świadomym sługą. Zdobywa więc potrzebą wiedzę z tej dziedziny, w której pragnie służyć.

Drugi element formacji ma charakter doskonalenia praktycznych umiejętności. One są najbardziej widoczne w spełnianym posługiwaniu. Łatwo zauważyć, czy ktoś zdobył odpowiednią sprawność w wypełnianiu zadań, które zostały mu powierzone czy to w niesieniu znaków, czy w wykonywaniu czytań czy w śpiewie. Dlatego ćwiczenia praktyczne są ważną częścią formacji członków służby liturgicznej.

Trzeci aspekt prowadzonej pracy formacyjnej dotyczy kształtowania całościowej postawy człowieka. W tym wymiarze proces wychowawczy wykracza poza sferę liturgii i wchodzi w codzienne życie ministrantów i członków scholi, a potem dorosłych członków służby liturgicznej. Należy temu tematowi poświęcić odpowiednio wiele uwagi i troski wychowawczej.

W każdym etapie formacji te trzy aspekty są obecne i wzajemnie się przenikają. Brak któregoś z nich – w wymiarze odpowiednim dla wieku i możliwości danego kandydata – oznacza, że nie można mu powierzać określonych funkcji, a w niektórych przypadkach nie można go przyjmować do grona członków służby liturgicznej.

Wymagania te są najpierw przedmiotem autoweryfikacji, którą podejmuje każdy uczestnik formacji. On sam przed sobą musi odpowiedzieć na trzy pytania: Czy „zna”, czy „potrafi” oraz czy „troszczy się o odpowiednią postawę”? Pytanie te są zamieszczone w pomocach formacyjnych przeznaczonych dla członków służby liturgicznej. Tam też każdy, kto pozytywnie odpowie na postawione pytania, składa swój podpis, który jest dla niego dodatkową mobilizacją, aby pełniej zaangażować się zarówno w formację jak też w posługiwanie.

Weryfikacja, jaką przeprowadzają sami członkowie służby liturgicznej, musi zostać uzupełniona przez osoby odpowiedzialne za formację. One sprawdzają wiedzę, sprawności i postawę powierzonych ich opiece osób. Jeśli weryfikacja przebiega pomyślnie, wręczają swoim podopiecznym znaczki, które można wkleić do zeszytów formacyjnych. Po trzech latach formacji każdy, kto ją pozytywnie ukończy, otrzymuje również znaczek służby liturgicznej, który może nosić na piersi w czasie pełnienia służby w liturgii.

Zasady życia służby liturgicznej

Pomocą w realizacji tych wymagań są również „Zasady życia członków służby liturgicznej”. Zapoznają się z nimi już kandydaci i na koniec swojej formacji przyjmują je jako swoistą regułę życia, którą będą się starać realizować. W następnych etapach formacji Zasady te będą przypominane i wyjaśniane odpowiednio do wieku uczestników. Zawierają one następujące wymagania:

Różnorodność spotkań w ciągu roku formacyjnego

Spotkania formacyjne członków służby liturgicznej powinny się odbywać zasadniczo co tydzień. Mają one różny charakter.

Główną część programu stanowią spotkania tematyczne. Jest ich w każdym roku dwadzieścia. Te właśnie spotkania są opisane w niniejszym opracowaniu. Głównie one są coraz bardziej dojrzałym wprowadzeniem w misterium Chrystusa, uobecniane w liturgii i promieniujące na całe życie chrześcijanina.

Pomocniczą, choć bardzo ważną rolę stanowią inne wspólne przeżycia, które integrują grupę, pomagają rozwijać talenty i kształtować postawy, mobilizują wszystkich do intensywniejszej pracy nad sobą. Są to przede wszystkim:

- Spotkania przygotowujące do różnych wydarzeń, takich jak: obrzędy promocji i błogosławieństw członków służby liturgicznej, uroczystości roku liturgicznego, szczególnie Narodzenie Pańskie i Pascha, odpust i inne wydarzenia parafialne.

- Spotkania modlitewne, np. Eucharystia z udziałem wszystkich członków służby liturgicznej, nabożeństwa dla służby liturgicznej lub prowadzone w parafii przez członków służby liturgicznej, spotkania modlitewne w małej grupie formacyjnej,

- Inne wydarzenia: rekolekcje, pielgrzymki ogólnopolskie i diecezjalne, wycieczki, spotkania o charakterze kulturalnym, sportowym i zabawowym, a dla osób starszych także udział w wydarzeniach społecznych, broniących godności człowieka i jego praw.

Formacja osób, które należą do wspólnot

Osoby należące do różnych wspólnot dziecięcych, młodzieżowych czy też gromadzących osoby dorosłe często podejmują w czasie liturgii funkcje przeznaczone dla osób świeckich. Czynią to za zgodą duszpasterzy na zasadzie wyznaczania ich do tych funkcji, co jest praktyką dopuszczaną przez Kościół. Jednak sam fakt spełniania tych świętych czynności nie włącza ich do grona członków służby liturgicznej. Jeśli chcą należeć do tego grona, muszą spełniać wymagania określone w Dyrektorium DSL. Są one następujące: „Osoby należące do ruchów i innych wspólnot prowadzących własną formację, mogą w nich przygotowywać się do pełnienia funkcji liturgicznych, jeśli program formacyjny danej wspólnoty uwzględnia wymagania przedstawione w niniejszym Dyrektorium. Spełnia je formacja ruchu Światło-Życie. Osoby, które przeżywają swoją formację duchową i apostolską we wspólnotach tego ruchu mogą przyjmować błogosławieństwa do poszczególnych stopni w spełnianiu funkcji liturgicznych w parafii” (Dyrektorium DSL 59).

Posłanie – Posługiwanie – Świadczenie

Trzyletnia „szkoła Chrystusa” została w życiu Apostołów uwieńczona zesłaniem na nich Ducha Świętego i posłaniem ich do świata. Przyjęcie umocnienia z wysoka było warunkiem wypełnienia misji. Chrystus zabronił im odchodzenia z Jerozolimy bez tego bezcennego daru, jakim było namaszczenie Duchem Świętym.

Wszyscy otrzymują ten dar w sakramentach chrztu i bierzmowania. W dalszej drodze życia pojawiają się w życiu różnych ludzi różne obdarowania. Każdy otrzymuje dar zgodny z jego powołaniem i zadaniami, które zostały mu powierzone.

Zasada ta dotyczy również, w właściwym sobie wymiarze, powierzania komuś odpowiedzialności za określone funkcje liturgiczne. Odnosimy ją do dzieci, młodzieży i dorosłych. Każda, nawet najdrobniejsza, według ziemskich kryteriów, funkcja, ma swoją miejsce w wielkim dziele zbawienia, podobnie jak każdy członek ciała ma swoją ważną rolę w funkcjonowaniu całego organizmu.

Dlatego powierzanie komuś funkcji liturgicznej łączy się zawsze z wypraszaniem dla niego daru Ducha Świętego. Jest to posłanie, by służyć i świadczyć. Jest to zadanie, które człowiek wypełnia najpierw na sposób dziecięcy, a kiedy w wieku młodzieńczym lepiej to zadanie zrozumie i na nowo uświadomi sobie, że jest to misja powierzona mu przez Boga, wymagająca od niego więcej, niż wcześniej był w stanie zrozumieć, prosi ponownie Boga, aby w tym kolejnym etapie służby i dojrzewania do pełnej realizacji powołania, mógł cieszyć się pełnią darów Ducha Świętego.